جستجوی کیفیت ها و الگوهای فضایی در سکونتگاه¬های غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاو

جستجوی کیفیت ها و الگوهای فضایی در سکونتگاه¬های غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاووس دارای 287 صفحه وبا فرمت ورد وقابل ویرایش




بیان مسئله

سکونتگاه غیر­رسمی، ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعیت شهری در جهان سوم است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان این گونه مکان­ها ساخته شده است (صرافی، 1387، 8).این گونه سکونتگاه­ها اغلب دارای ویژگی­های زیر هستند (www.undro.org.ir):

مسکن­سازی شتاب­زده توسط استفاده­کنندگان که عمدتا به دلیل نبود پروانه ساختمان و پیروی نکردن از برنامه­ریزی رسمی شهرسازی، مجموعه­ای نابسامان به وجود می­آورند.
پیوستگی عملکردی با شهر اصلی و گسست کالبدی از آن با تجمعی از اقشار کم­درآمد.
محیطی با کیفیت پایین زندگی و کمبود شدید خدمات و زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی.

“مسکن­گزینی در این گونه سکونتگاه­ها در واقع کوششی است که تهیدستان نامتشکل شهری و مهاجران روستایی برای حذف اجاره مسکن از سبد هزینه­های خانوار انجام می­دهند و بر خلاف این باور نادرست که سکونتگاه­های این چنینیمعضلی کالبدی، اجتماعی و فرهنگی است، نبود یا حذف این سکونتگاه­ها در کشورهای جهان سوم می­تواند به شورش­های شهری و رشد جمعیت زیر خط فقر شتاب دهد”(پیران، 1387، 18).

رئیس برنامه اسکان بشر اعلام نموده است که سال 2007 نخستین سال در تاریخ بشر است که بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها به سر برده­اند و در همین سال، شاهد عبور تعداد جمعیت ساکن نواحی فرودست شهری از مرز یک میلیارد نفر بوده­ایم؛ یعنی یک نفر از هر سه نفر شهرنشین. از اینرو می­توان گفت شهری شدن فقر از بزرگ­ترین چالش­های توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل 2 میلیارد نفر ساکن نواحی فرودست شهری خواهد شد (صرافی، 1387، 6). با توجه به افزایش جمعیت شهرها، چنین برآورد می­شود که امروزه نزدیک به 850 میلیون نفر یا 42.7 درصد جمعیت شهری جهان در حال توسعه در زاغه­ها و سکونتگاه­های غیررسمی زندگی می­کنند (مشکینی، 1388، 42).

اگرچه به طور متوسط در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه، سکونتگاه­های غیررسمی در ایران از کمیت و کیفیت مسکن و زیربناهای بهتری برخوردارند، اما با توجه به جهانی شدن اقتصاد با پیامدهایی همچون شهری شدن فقر و دو سطحی شدن جامعه، تداوم و چاره نکردن این شرایط، می­تواند به شکاف بیشتر انتظارات و واقعیات در اجتماعات غیررسمی بیانجامد و آن­ها را محمل عصیان و آسیب­های بیشتر کند(www.undro.org.ir).

به کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی می­توان از دو دیدگاه نگریست. از سویی این سکونتگاه­ها به دلایلی همانند عجله درساخت و ساز، مصالح نامناسب، بی­برنامگی، توانایی مالی و فنی پایینو بی­توجهی به مسئله کیفیت فضای زندگی در هنگام ساخت به دلیل نیاز فوری سرپناه،از کیفیت پایین فضاهای همگانی رنج می­برند و نگاه کمی برای پیوند دادن این سکونتگاه­ها با شهر مادر بسنده نیست. بنابراین در بهسازی این سکونتگاه­ها نباید از کیفیت چشم پوشید. و این می تواند زمینه ورود دانش طراحی شهری به مسئله اسکان غیررسمی باشد.

از سویی دیگر سکونتگاه­های غیررسمی را می­توان به عنوان نمونه­های کوچکی از نحوه پیدایش سکونتگاه­های بشری به دیده آورد. سکونتگاه­هایی که از پویایی ذاتی برخوردار بوده و به خاطر نبود قوانین و مقررات رسمی در آن­ها، به مرور زمان خود را با شرایط محیطی هماهنگ می­سازند. بدین­روی روند پیدایش و رشد آن­ها می­تواند نشان­دهنده تأثیر ویژگی­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و از این دست بر فرم کالبدی سکونتگاه­های انسانی باشد.

افزون بر همه این­ها با نگاهی به بافت­های برخی سکونتگاه­های غیر­رسمی که به شیوه تصرف خزنده شکل گرفته­اند، می­توان شباهت­هایی را میان آن­ها و بافت­های انداموار روستایی و یا تاریخی یافت. کیفیت هایی همچون گذرهایی پیچ در پیچ، فضاهای باز خرد مقیاس، تباین و دیدهای متوالی متنوع، شاید در پس به هم ریختگی و آلودگی این سکونتگاه­ها رنگ باخته باشد. اما مطالعه آن­ها می­تواند بستر­ساز پدید آمدن الگویی جایگزین برای توسعه­های “بساز و بفروشی” باشد، توسعه­هایی که نخست طراحی و آماده­سازی می­شوند و پس از آن مشتری­های جورواجور با قدرت خرید مشابه برای آن­ها جستجو می­شوند.


1-2 اهمیت و ضرورت پژوهش

بنا بر اعلام مرکز اسکان بشر در سال 1996 یک پنجم جمعیت جهان فاقد خانه­ای در شأن زندگی انسان بودند که دامنه گسترده­ای از بی­سرپناه­ها و خیابان­خواب­ها تا آلونک­نشینان را در بر می­گرفت. این نسبت برای کشور­های « جنوب » در حال افزایش بوده به طوری­که در منطقه­با رونق اقتصادی آسیا – اقیانوسیه، حدود 60 درصد جمعیت شهری در سال 2000 بدین­گونه مسکن گزیده­اند.کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها[1]، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش خواهد یافت. همچنین بخش عمده­ای از رشد شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را “غیررسمی شدن شهرنشینی”[2]نامیده است (صرافی، 1381 الف، 5).


1-2-1 ابعاد سکونتگاه­های غیررسمی در ایران

سابقه شکل­گیری سکونتگاه­های غیر­رسمی در ایران به دهه1320 باز می­گردد که با شروع کار برنامه­ریزی شهری، نظام محله­ای سابق جایش را به یک الگوی طراحی شده­منطقه­ای داد که عمدتا بر نوعی جداسازی طبقاتی متکی بود. این فرآیند نهایتا به شکل­گیری اجتماعات مجزای تهیدستان انجامید (بیات، 1379، 57، به نقل از:ایراندوست، 1389، 158).

در حال حاضر آماری دقیق از میزان جمعیت ساکن در سکونتگاه­های غیررسمی در ایران وجود ندارد، با این حال اظهار نظر وزیر رفاه در تابستان 85 پیرامون به سر بردن 10.5 درصد (5 میلیون نفر) در فقر مطلق در ایران، که مسلما اکثریت آن­ها در سکونتگاه­های تهیدست­نشین و غالبا غیررسمی زندگی می­کنند، آماری که اگر بدان گروه­هایی که از فقر نسبی متأثر هستند نیز افزوده شود، می­تواند نشان­دهنده ابعاد گسترده­تر این مسئله باشد (همان، 163) .

[1]. Mega cities

[2]. Informalized urbanization

فصل اول: کلیات پژوهش
1-1 بیان مسئله. 2
1-2 اهمیت و ضرورت پژوهش 4
1-2-1 ابعاد سکونتگاه­های غیررسمی در ایران. 5
1-2-2 وظیفه دانش شهرسازی در سکونتگاه­های غیررسمی. 6

1-3 پرسش­های پژوهش. 7
1-4 فرضیه­های پژوهش. 8
1-5 اهداف پژوهش 8
1-6 روش پژوهش.. 8
1-7 ساختار پایان­نامه. 9

فصل دوم: اسکان غیررسمی، تعاریف، ویژگی­ها و ریشه­ها
2-1 واژه­شناسی.. 12
2-2 تعریف اسکان غیررسمی.. 13
2-3 انواع سکونتگاه­های غیررسمی 13
2-4 ویژگی­های کلی سکونتگاه­های غیر­رسمی 14
2-4-1 ویژگی­های کالبدی سکونتگاه­های غیررسمی.. 15
2-4-2 ویژگی­های اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی 15
2-5 ریشه­های پیدایش سکونتگاه­های غیررسمی.. 16
2-5-1 گسترش شهرنشینی 16
2-5-2 شهری شدن فقر 17
2-5-2-1 مفهوم فقر 18
2-5-3 سیاست­های ناکارآمد زمین و مسکن. 18
2-6 روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی 19
2-6-1 تهاجم سازمان یافته 20
2-6-2 تصرف خزنده.. 20
2-6-3 بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی). 21
2-7 پیامدهای شکل­گیری سکونتگاه­های غیررسمی 21
2-7-1 بر هم زدن پیش­بینی­های برنامه­های شهری.. 21
2-7-2 مشکلات و مخاطرات محیطی 22
2-7-3 ناهنجاری­ها و مسئله امنیت 23
2-7-4 تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست. 23
2-7-5 پیشگیری از آسیب­های اجتماعی. 23
2-7-6 توان و نیروی کار اقتصادی.. 23
2-8 جمع­بندی 24
فصل سوم: مبانی نظری
مقدمه 26
3-1 سیر تغییر رویکرد­های روبرویی با اسکان غیررسمی.. 26
3-1-1 نادیده گرفتن. 26
3-1-2 تخریب و جابجایی.. 27
3-1-3 مسکن سازی عمومی.. 29

3-1-4خودیاری. 31

3-1-5 زمین و خدمات. 33
3-1-6 رسمیت­بخشی. 35
3-2 بهسازی. 35
3-2-1 مزیت­های بهسازی 37
3-2-2 هزینه­های بهسازی.. 39
3-2-3 نیاز به امنیت سکونت دربهسازی. 39
3-2-4 کاستی­های طرح های بهسازی رایج 39
3-2-5 رویکردهای گوناگون بهسازی. 40
3-2-5-1 تأمین زیرساخت های فیزیکی. 41
3-2-5-2 طرح­ریزی عملیاتی اجتماع- مبنا ( یا طرح­ریزی خرد).. 42
3-2-5-3 دگردیسی فیزیکی از طریق یک برنامه­یکپارچه. 44
3-3 توانمندسازی.. 45
3-4 بهسازی و توانمندسازی. 46
3-5 رویکرد توسعه دارایی­مبنا 48
3-5-1 سرمایه مالی 49
3-5-2 سرمایه انسانی 49
3-5-3 سرمایه فیزیکی. 49
3-5-4 سرمایه اجتماعی.. 49

3-5-4-1 مفهوم سرمایه اجتماعی 51

3-5-4-2 نحوه پیدایش سرمایه اجتماعی. 52

3-5-4-3 اهمیت سرمایه اجتماعی.. 53

3-5-4-4 انواع سرمایه اجتماعی.. 54

3-5-4-4-1 سرمایه اجتماعی محروم­کننده 54
3-5-4-4-2 سرمایه اجتماعی پیوند دهنده.. 55
3-5-4-5 مؤلفه­های تشکیل­دهنده سرمایه اجتماعی 56
3-5-4-5-1 اعتماد. 56
3-5-4-5-2 بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ. 57
3-5-4-5-3 نهادهای مدنی 58
3-5-4-6 نحوه استفاده از سرمایه اجتماعی.. 58
3-5-4-7 سرمایه اجتماعی در سکونتگاه­های غیررسمی. 59
3-5-4-7-1 تهدیدهای موجود در برابر سرمایه اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی. 61
3-6 رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران.. 62
3-6-1 بهسازی جامع مشارکت­محور.. 62
3-6-1-1 ضرورت و شیوه مشارکت 63
3-6-1-2 محور بقا.. 63
3-6-2 ویژگی­های یک رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران. 64
3-6-2-1 پیروی از رویکرد توسعه­ای دارایی­مبنا.. 64
3-6-2-2 همکاری و هماهنگی نهادهای عمومی و اجتماع 65
3-6-3-3 بهبود پیشرونده و افزایشی. 66
3-6-3-4 توجه به افزایش میل به ادامه زندگی در سکونتگاه پس از توانمند شدن. 66
3-7 سکونتگاه­های یأس و سکونتگاه­های امید 67
3-8 کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی.. 68
3-8-1 مفهوم فضا 69
3-8-2 مفهوم فضای همگانی (عرصه عمومی) 70
3-8-3 مفهوم کیفیت. 70
3-8-4 کیفیت­های فضایی. 71
3-8-4-1 تصویر پذیری ذهنی. 71
3-8-4-2خوانایی. 72
3-8-4-3بستگی.. 72
3-8-4-4مردمواری.. 73
3-8-4-5 نفوذپذیری. 73
3-8-4-6 قابلیت دسترسی برای همگان.. 74
3-8-4-7 پیچیدگی 74
3-8-4-8 هم­سازی.. 74
3-8-4-9پاکیزگی 75
3-8-5 فضای شهری و فعالیت.. 75
3-8-5-1 قرارگاه­های رفتاری. 76
3-8-6 کیفیت فضای شهری در بافت­های ارگانیک 76
3-9 تجارب جهانی 78
3-9-1 سائوپائولو. 78
3-9-2 سرمایه­های نهفته در سکونتگاه­های غیررسمی کابل و نحوه مواجهه با آن­ها 85
3-10 جمع بندی 94

فصل چهارم: شناخت محله افغان­آباد
مقدمه 97
4-1 موقعیت جغرافیایی. 97
4-2 تاریخچه ی پیدایش.. 100
4-3 الگوی رشد و شکل گیری محله.. 100
4-4 محیط طبیعی 102
4-4-1- آلودگی­های زیست محیطی. 102
4-5 ساختار جمعیتی.. 103
4-5-1- ساختار سنی – جنسی 103
4-5-2- ویژگی های خانوار. 104
4-6 ویژگی­های اجتماعی و اقتصادی 104
4-6-1- قومیت و مذهب.. 104
4-6-2- وضعیت سواد 105
4-6-3- مهارت­های شغلی 106
4-6-3-1 مهارت­های اشتغال خانگی. 106
4-6-4- درآمد 107
4-7 فضا.. 108
4-7-1- سازمان فضایی 108
4-7-2- بررسی کیفیت­های فضایی در افغان­آباد. 108
4-7-2-1- تصویر­پذیری ذهنی. 108
4-7-2-2- خوانایی. 109
4-7-2-3- بستگی.. 109
4-7-2-4- مردم­واری. 109
4-7-2-5- نفوذپذیری.. 110
4-7-2-6- قابلیت دسترسی برای همگان 110
4-7-2-7- پیچیدگی. 111
4-7-2-8- هم­سازی 112
4-7-2-9 پاکیزگی.. 112
4-7-3- گونه­شناسی مسکن و نحوه ارتباط فضاهای خصوصی. 112
4-8 مورفولوژی 118
4-8-1- مورفولوژی در مقیاس بلوک. 118
4-8-2- مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی 118
4-8-3- دانه­بندی 121

4-8-4- تعداد طبقات 121
4-8-5- کیفیت ابنیه. 124
4-8-6- مالکیت 124
4-9 کارکرد 128
4-9-1- کاربری اراضی.. 128
4-9-2- دسترسی. 128
4-9-3- تاسیسات 130
4-10 ادراک.. 134
4-10-1- تصویر ذهنی. 134
4-11 منظر 138
4-11-1- خط آسمان 138
4-11-2 آستانه­ها ودیدهای متوالی 138
4-11-3 کفسازی. 139
4-11-4 جداره­ها.. 139
4-12 قرارگاه­های رفتار 141
4-13 جمع­بندی. 145

فصل پنجم: روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده­ها
5- روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده­ها. 147
5-1- رویکرد پژوهش.. 147
5-2- نوع پژوهش.. 147
5-3- روش پژوهش و گرد­آوری اطلاعات.. 148
5-5- نمونه پژوهش، روش نمونه­گیری و حجم نمونه. 148
5-6- پرسش های پژوهش. 149
5-7- متغیرهای مورد بررسی در پژوهش.. 150
5-8- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش.. 151
5-8-1- حس تعلق. 151
5-8-2- سرمایه اجتماعی 152
5-8-2-1- اعتماد درونی. 152
5-8-2-2- اعتماد بیرونی 152
5-8-2-3- اعتماد به رهبر محله. 152
5-8-2-4- اعتماد نهادی. 153
5-8-2-5- بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ 153
5-8-2-6 عضویت در شبکه­های اجتماعی.. 153
5-8-3- تعاملات اجتماعی.. 154
5-8-3-1- تعاملات اجتماعی درون محله­ای. 154

5-8-3-2- تعاملات اجتماعی بیرون محله.. 154
5-8-4 احساس امنیت در فضاهای همگانی 155
5-8-5- احساس امنیت سکونت.. 155
5-8-6- تمایل به مشارکت در بهسازی محله 156
5-8-7- همکاری در سطح محله. 156
5-9- پردازش داده­ها 157
5-9-1- آزمون برازش داده ها 157
5-9-2- اعتماد (پایایی).. 157
5-9-3- اعتبار (روایی).. 158
5-10- روش­های مورد استفاده در تجزیه و تحلیل داده­ها 159
5-10-1- روش تحقیق همبستگی.. 160
5-10-1-1 پژوهش­های رابطه­ای. 160
5-10-1-2 تدابیر گردآوری داده­ها. 160
5-11- تحلیل داده­ها 162
5-11-1- سنجش میزان اعتماد (پایایی) پرسشنامه 162
5-11-2- آمار توصیفی. 163
5-11-2-1 آمار توصیفی ادراک ساکنان از محله 163
5-11-2-2 مشکلات محله از دیدگاه ساکنان.. 163
5-11-2-2-1 بدترین مکا­ن­های محله از دیدگاه ساکنان. 165
5-11-2-2-2 بهترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان. 166
5-11-2-2-3 تصویر ذهنی افراد از محله 167
5-11-2-2-4حس مکان ساکنان 168
5-11-2-2-5 ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان. 169
5-11-2-3 آمار توصیفی متغیرهای پژوهش. 170
5-11-3- آمار استنباطی. 171
5-11-3-1 بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد بررسی در پژوهش . 172
5-11-3-2 آزمون شدت همبستگی متغیرهای پژوهش.. 173
5-11-3-3 بررسی فرضیه­های پژوهش 174
فصل ششم: ارزیابی و طرح بهسازی سکونتگاه هدف
6-1- چشم­انداز اولیه .. 180
6-2- ارزیابی محدوده مطالعه به روش SWOT.. 181
6-3-چشم انداز،اهداف، راهبرد ها و سیاست های طراحی. 193
6-3-1- چشم­انداز نهایی.. 193
6-3-2- اهداف کلان.. 193
6-4- سند توافقنامه بهسازی گام به گام محله افغان­آباد.. 199
6-4-1- هدف از تهیه راهنما.. 200
6-4-2- مرحله نخست:نهادسازی و بسترسازی برای مشارکت و تعامل ساکنان و شهرداری. 201
6-4-3- مرحله دوم: اعتمادسازی دوسویه 202
6-4-4- مرحله سوم: حذف عناصر آلوده کننده و مخاطرات زیست­محیطی. 203
6-4-5- مرحله چهارم: کفسازی فضاهای همگانی.. 205
6-4-6 راهنمای کمی و کیفی ساخت و ساز. 210
6-4-6-1- اصلاح نظام قطعه­بندی. 211
6-4-6-2- ساماندهی سطح اشغال و تراکم ساختمانی. 214
6-4-6-3- فعال­سازی و بهبود منظر جداره­های رو به فضای همگانی.. 216

6-4-6-4 افزایش پوشش گیاهی در فضاهای همگانی.. 219

فصل هفتم: آموزه­های موجود در سکونتگاه­های غیر­رسمی
7-1- لزوم بازنگری در شیوه­های مدیریت و برنامه­ریزی 224
7-1-1-ناکارآمدی سیاست­ها و برنامه­های شهری.. 224
7-2-الگوبرداری از سکونتگاه­های غیررسمی برای هدایت توسعه­های جدید شهری 226
7-2-1- سکونتگاه­های غیر­رسمی خود­انگیخته– بافت­های زنده شهری.. 226
7-2-2- الگوی رشد سکونتگاه غیر­رسمی 226
7-2-3- کیفیت­های فضایی موجود در بافت­های غیر­رسمی.. 228
7-3- پیش زمینه­های بهره­گیری از الگوی توسعه سکونتگاه­های غیر­رسمی 229
7-3-1- زمین بدون خدمات.. 229
7-3-2- هدایت به جای طرح­ریزی. 230
7-3-3- تدوین استانداردهای منعطف و متناسب با شرایط.. 231
7-3-4- آزادسازی فرآیند تغییر و توسعه شهری از سیطره اقتصاد. 231

7-4- توصیه های پژوهش. 233
7-5- سخن آخر. 234

منابع.. 235

پیوست ها